زمان پخش «گاندو ۳» و «پایتخت ۷» اعلام شد| جزئیات تازه از سریال «پوریای ولی» ساخته مسعود جعفری جوزانی تعطیلی سینماهای کشور به مناسبت شب های احیا و شهادت امام علی(ع) جزئیات برنامه‌های تلویزیون در شب‌های قدر واکنش معین به انتشار اخباری درباره رفت و آمد پنهانی‌اش به ایران قسمت آخر فصل چهارم «زیرخاکی» امشب پخش می‌شود (۸ فروردین ۱۴۰۳) احسان علیخانی از آغاز تولید فصل دوم جوکر خبر داد دفتر واشنگتن «ایران اینترنشنال» تعطیل شد + عکس ضرغامی: ایران، ارزان‌ترین بلیط اماکن گردشگری را دارد اسکارلت جوهانسون وارد «دنیای ژوراسیک» می‌شود؟ سعید راد در بیمارستان بستری شد فروش ۷ میلیارد تومانی سینما‌های خراسان رضوی در هفته اول ۱۴۰۳ برنامه تعطیلی سینما‌های کشور در شب‌های قدر شعرخوانی شاعران در محضر رهبر انقلاب + فیلم و متن برگزاری نشست علمی و فرهنگی «حسنه ماندگار» در مشهد واکنش قاضی شهریاری به اظهارات یکتا ناصر در اینستاگرام چه بود؟ قسمت چهاردهم ویژه‌برنامه افطار «هلال» امشب پخش می‌شود (۶ فروردین ۱۴۰۳) + تیزر انتشار اولین تصاویر از «اریک»، سریال جدید نتفلیکس | عروسک‌گردانیِ بندیکت کامبربچ یکتا ناصر و منوچهر هادی در دادسرای جنایی + عکس آمار پرفروش‌ترین فیلم‌ها در سینما‌های خراسان‌رضوی طی هفته‌ای که گذشت (۵ فروردین ۱۴۰۳)
سرخط خبرها
نگاهی به نقد شاهرخ مسکوب بر شهید مطهری

هویت ایرانی و زبان فارسی

  • کد خبر: ۶۵۹۲۰
  • ۱۳ ارديبهشت ۱۴۰۰ - ۱۱:۵۱
هویت ایرانی و زبان فارسی
سیدجواد میری - دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
شاهرخ مسکوب یکی از اندیشمندان چپ معاصر ایران است که در باب «هویت ایرانی» و نسبت آن با «زبان فارسی» به صورت عمیقی اندیشیده است. او در کتاب «هویت ایرانی و زبان فارسی» مدعایی را در باب مرتضی مطهری مطرح می‌کند که در خور تأمل است. مسکوب می‌گوید: «نظر علمای دین درباره ملیت تغییری نکرده و همان عقیده غزالی و مجلسی، همان نظر همیشگی است.» (مسکوب: ۱۳۹۴. ۱۴۹).
این مدعا چه ربطی به شهید مطهری دارد؟ آیا مقصود مسکوب این است که شهید مطهری در باب «ملیت» همان نظری را دارد که مجلسی و غزالی داشته‌اند؟
 
با رجوع به متن «هویت ایرانی و زبان فارسی» می‌توان دریافت که مسکوب بر این باور است که شهید مطهری درک درستی از مفهوم ناسیونالیسم ندارد. مسکوب به کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» اشاره می‌کند و می‌نویسد که مطهری در این کتاب می‌گوید: «مسئله ملت‌پرستی در عصر حاضر، برای جهان اسلام مشکل بزرگی به وجود آورده است ... ملیت‌پرستی بر خلاف اصول تعلیمات اسلامی هستند، زیرا این فکر مانع بزرگی است برای وحدت مسلمانان ...» (مطهری به نقل از مسکوب: ۱۳۹۴. ۱۴۰).
 
به نظر من بر این نگاه مسکوب درباره شهید مطهری چند اشکال می‌توان وارد کرد؛ یکی از اشکالات عمده این است که مگر غزالی و مجلسی در باب «ملیت» که مفهومی نوین است سخنی گفته‌اند که رویکرد این قدما را با مطهری از یک سنخ پنداشت؟ نکته دیگر این است که مطهری بین مفهوم «ناسیونالیسم و مفهوم «ملت» تمایز قائل می‌شود و ملت در بستر ایران را به مثابه اسلامیت مفهوم‌سازی می‌کند و آن را مایه وحدت در جهان اسلام می‌بیند، البته ما می‌توانیم با او موافق نباشیم، ولی نباید مفاهیم او را دل‌بخواهی قلب کنیم تا موضع مطهری را همسو با غزالی یا مجلسی بدانیم.
 
به سخن دیگر، ملیت مدنظر مطهری، فرهنگ اسلامی ایران است و این بدین معنا نیست که ملیت در قاموس مطهری منفور است بلکه به این معناست که او بین مفهوم ناسیونالیسم و اسلامیت تمایز قائل است. اسلامیت به معنای دین اسلام نیست؛ به معنای فرهنگی است که ایرانیان طی ۱۵ قرن برساخته‌اند و این برساخت مؤلفه‌های بی‌شماری دارد که هم پیش از ورود اسلام به ایران است و هم پس از مواجهه با مدرنیته است، اما کسانی‌که تلاش می‌کنند «احساسات مذهبی دیگری به جای احساسات اسلامی» (مطهری: ۱۳۹۶. ۵۱) با تبلیغات «زرتشتی‌گری» در جامعه ایرانی بنشانند از نظر مطهری مردود و ضد ملت ایران عمل می‌کنند.
 
نکته دیگری که در روایت مسکوب قابل نقد است؛ «شیوه تقریر مطهری» است. به سخن دیگر، من فکر می‌کنم مسکوب نه تنها «خدمات متقابل اسلام و ایران» را خوانش نکرده، بلکه رویکرد مطهری را در منظومه فکری‌اش نیز ملحوظ نکرده و تنها نگاهی بر کتاب مطهری انداخته است بدون توجه به چارچوب مفهومی مطهری در باب ایرانیت و فهمش از ملیت. مطهری با تمایز بین ملت و ملیت و تقریر «مفهوم ملت» در قالب پیشا-مشروطه تلاش می‌کند مفهوم «ملیت» را به مثابه یک امر مستحدثه بسنجد و ابعاد ایجابی و سلبی آن را به صورت مفهومی ارزیابی کند، اما مسکوب تلاش مطهری را نقد می‌کند و جهت‌گیری او در ترجمه Nationalism به «ملت پرستی» را با اغراض پنهان و آشکار ایدئولوژیک مطهری مرتبط می‌داند و می‌گوید:

«اصطلاح ملت پرستی ... یادآور پرستش‌های دیگر است؛ شاه‌پرستی، بت‌پرستی، گوساله‌پرستی ... قوم موسی و غضب خدا ...» (۱۳۹۴. ۱۴۲-۱۴۳).
البته با رجوع به کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» مخاطب خود متوجه خواهد شد که این یک کاریکاتور است که مسکوب از مطهری برساخته است تا بتواند نظر خود را بر خواننده تحمیل کند وگرنه مطهری بسیار پیچیده‌تر از این کاریکاتور عوامانه در باب مسئله ملیت سخن گفته است، اما نکته‌ای در روایت مسکوب وجود دارد که نباید از آن به سادگی گذشت و آن «قرائت ایدئولوژیک» مطهری است که مسکوب به عنوان نقطه ضعف بزرگی آن را برجسته می‌کند. به سخن دیگر، مسکوب روایت مطهری را یک خوانش بی‌طرفانه قلمداد نمی‌کند، بلکه آن را تقریری ایدئولوژیک می‌داند.
 
این موضوع به نظر من مناقشه‌پذیر است و باید درباره آن تأمل کرد، زیرا مفهوم ایدئولوژی از سوی کسی که خود تحت‌تأثیر ایدئولوژی مارکسیست-لنینیستی بوده است امری شگفت‌انگیز به نظر می‌آید، البته چنین نپندارید که من گرایش مسکوب به رویکرد چپی را از موضع الهیاتی مورد بحث و ارزش‌گذاری قرار می‌دهم، برعکس؛ آنچه برای من در فهم روایت هویت ایرانی و زبان فارسی در روایت مسکوب و نقدش به شهید مطهری حائز اهمیت است فهم مسکوب از مفهوم «ایدئولوژی» و شیوه نسبت دادن این مفهوم به مطهری است.
 
شاهرخ مسکوب می‌دانست که این مفهوم به معانی متفاوتی در ادبیات علوم انسانی به کار گرفته شده است، ولی او بدون هیچ مفهوم‌پردازی در این باب ناگهان این واژه را بر سر روایت مطهری پرتاب می‌کند و این حرکت بحث آکادمیک او را بسیار مخدوش می‌کند. مفهوم ایدئولوژی در نگاه مطهری چیست؟ این پرسشی است که باید مسکوب از مطهری می‌پرسید و سپس حکم قطعی صادر می‌کرد و فهم مطهری را با فهم غزالی که در هزار سال پیش می‌زیست یکی نمی‌پنداشت. «آنتوین دستوت دی تریسی» کسی بود که در باب ایدئولوژی به مثابه یک علم سخن گفت. دغدغه او این بود که نظام معنایی عقلانی مبتنی بر ایده‌هایی که بتواند سدی مستحکم در برابر انگیزه‌های غیرعقلانی توده‌ها بسازد. ایدئولوژی در نگاه او مفهومی بود که اشاره به «علم ایده‌ها» داشت و مبتنی بر آن به دو پرسش بنیادین باید بتوان پاسخ داد: ۱) احساساتی که مردم در مواجهه با جهان مادی تجربه می‌کردند و ۲) ایده‌هایی که در ذهن آن‌ها بر اثر آن احساسات شکل می‌گرفت.
 
این معنایی است که «دی تریسی» از ایدئولوژی دارد، البته نگاه دیگری نیز در باب این مفهوم وجود دارد که بیشتر وامدار «مارکس» است که ایدئولوژی را به مثابه «آگاهی کاذب» مفهوم‌سازی می‌کند. حال پرسش اینجاست که مسکوب چه معنایی از این مفهوم را به مطهری نسبت می‌دهد و چرا؟ البته در کتاب «هویت ایرانی و زبان فارسی» مسکوب بدون هیچ بحث مفهومی، مطهری را به ایدئولوژیک بودن در معنای «آگاهی کاذب» متهم می‌کند، ولی واقع امر در خوانش من از مطهری این است که او به نگاه «آنتوین دستوت دی تریسی» از «ایدئولوژی» نزدیک‌تر است، ولی مسکوب از این واقعیت یا غفلت کرده است یا تغافل؟
گزارش خطا
ارسال نظرات
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
پربازدید
{*Start Google Analytics Code*} <-- End Google Analytics Code -->