گذری بر تاریخ سجاده و قدیمی‌ترین سجاده‌های وقفی حرم مطهر رضوی

طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ نسل ما سجاده‌ها را با پارچه‌های نقش ترمه، مخمل یا نخ پنبه‌ای می‌شناسند که عطر حرم و گلبرگ‌های گل محمدی در تارو پودش تاب خورده اند. توی حرم هم نخستین فرش زیر پای زائر و مجاور است به وقت قد قامت ایستادن و دست ذکر بالا بردن.

اما همین پارچه‌ها که اندازه هاشان معمولا در یک مستطیل یک متر و چند سانتی خلاصه می‌شود، تاریخی دارد بلند، آن قدر که پهلو به دوران نخستین اسلام می‌زند. در واقع سجاده‌ها از جمله دستبافت‌هایی هستند که از اوایل ظهور اسلام به منظور استفاده در مراسم مذهبی مسلمانان در اندازه‌های کوچک، طراحی و بافته‌ می‌شده و در دوره‌ای نیز مزین به طرح محراب و طاق شده اند. در سفرنامه سیاحان هم اشاره‌هایی مختصر به سجاده بافی در شهر‌های مختلف شده است.

برای نمونه در کتاب «حدودالعالم» که در سال ٣٧٢هجری قمری تألیف شده، در توصیف جهرم آمده است: «جهرم شهری است خرم و از وی زیلو و مصلای نماز نیکو خیزد.» مقدسی، سیاح و جغرافی دان سده چهارم، هم در شرح سفرش به بخارا می‌گوید: «در بخارا جامه‌های نرم و انواع سجاده ها، بساط و جامه‌های گستردنی فندقی و منبر‌های زرد، جگری و کمربند اسبان که در زندان‌ها بافته می‌شود، بسیار است.» در مشهد نیز سجاده بافی و متبرک کردن سجاده‌ها در زیارت حرم برای سوغات و هدیه بردن از قدیم الایام باب بوده، اما بیشترین اطلاعات موجود درباره سجاده‌ها یادگار عصر صفویان و برآمده از دل اسناد این دوران است. گزارش پیش رو گذری است بر تاریخ قدیمی‌ترین سجاده‌هایی که در حرم مطهر رضوی نگهداری می‌شوند.

سجاده‌های تقدیمی و وقفی

اسناد بسیاری، از تقدیمی و وقفی بودن سجاده‌ها در حرم مطهر رضوی حکایت دارد که اغلب آنان مزین به طرح محراب هستند؛ طرحی که در گذشته رایج بوده، اما در دوران معاصر دیگر یافت نمی‌شود.

ناگفته نماند نخستین کسی که در سفرنامه اش از سجاده‌هایی با نقش محراب نام برده، ابن حوقل است، اما از آنجا که در گذشته به پارچه‌های ضخیمی نیز که با آن اتاق‌ها را فرش می‌کرده اند، سجاده می‌گفته اند، مشخص نیست منظور او سجاده‌های نمازی است یا پارچه‌های ضخیم مفرشی.

سجاده مروارید

هم اکنون در موزه حرم مطهر، چند سجاده قدیمی وجود دارد که با ارزش‌ترین آن‌ها سجاده مروارید دوزی شده‌ای متعلق به قرن چهاردهم هجری قمری است. این سجاده که از جنس ماهوت قرمز به ابعاد حدود ۲.۵ متر در ۱.۲۰ سانتی متر است، با مروارید اصل بحرینی، منجوق و پولک دوخته و وقف شده است، اما واقف آن مشخص نیست. نقش این سجاده محرابی، هزار گل است و در قسمت پایین محراب آن، یک گلدان بزرگ نقش خورده است.

دو بوته گل زنبق و چهار بوته نرگس نیز در طرفین و بسیار گلی که از ترنج آن به هر طرف بافته شده است، چشم هر بیننده را به پنجره باغ‌های ایرانی باز می‌کند. همچنین خطوط اسلیمی ماری و دهن اژدری دوخته شده با مروارید، زیبایی و جلای خاصی به محراب این اثر بخشیده است. این سجاده با توجه به حجیم و کروی بودن مروارید‌های دوخته شده روی آن گویا بیشتر جنبه تزیینی داشته است تا استفاده پیوسته از آن. ناگفته نماند روی این بافت از سه اندازه مختلف مروارید استفاده شده است که مروارید‌های ریز آن رشته‌ای نقش خورده اند.

سجاده مخمل گلابتون دوزی قرمز

قدیمی‌ترین این سجاده‌ها متعلق به عصر صفوی است که سجاده مخمل گلابتون دوزی قرمز، یکی از آن هاست. تاریخ بافت این سجاده مشخص نیست، اما شکل گره و نقش‌های آن، این احتمال را ایجاد کرده است که یادگار دوره صفوی باشد. ابعاد آن، حدود ۱.۵ در ۱ متر و دست‌هایی تار و پود آن را با مخمل ابریشمی لاجوردی و قرمز درانداخته است.

در این سجاده، حاشیه‌ها و محراب از طول به نیم قسمت شده اند و نیمه بالایی با آیات و اسمای قرآنی و نیمه پایینی با نقش‌های گیاهی و هندسی با نخ نقره و طلا گلابتون دوزی شده است، به طوری که در بالا سوره آیت الکرسی و در پایین اسماءالحسنی و نام‌های ائمه اطهار (ع) لابه لای برگ و گل با نقوش ختایی پر شده است. همچنین در این اثر، رنگ‌های سرد و گرم بسیار استادانه انتخاب شده، به طوری که کاربرد رنگ آبی لاجوردی، فضایی معنوی ایجاد کرده و سردی آن با رنگ قرمز محراب خنثی شده است.

سجاده مخمل تزیینی

این سجاده با طرح حاشیه دار محرابی و تشعیر با اندازه‌های حدود ۲ متر در ۱.۲۰ سانتی متر از جنس مخمل ابریشمی با آستر کتان و به رنگ قرمز تیره است. در دوخت این سجاده از سرمه طلایی، سنگ‌های سبز و قرمز و ابریشم دوزی استفاده شده است. حاشیه و لچک‌های محراب با نقش سرو و متن آن هم با تصویر گیاه پر شده است. قسمت پایین سجاده نیز با نقش گلدانی که ریشه سرو در آن قرار دارد، آذین شده است. روی این گلدان هم نقش دو شیر و در دو گوشه پایین محراب، نقش دو طاووس ابریشم دوزی و سرمه دوزی شده است. واقف این اثر مشخص نیست، ولی زمان آن باز هم با توجه به نقوش آن، دوره صفوی است.

سجاده معرق قلاب دوزی

از آثار سوزن دوزی دوره قاجار است و در سال ۱۲۱۸ هجری قمری به دست حسین آقاسی لندره دوز اصفهانی دوخته شده است. جنس پارچه از ماهوت خارجی و نخ‌های رو دوز ابریشم است و در آن، رنگ‌های طبیعی قرمز، آبی لاجوردی، سبز یشمی و سبز مغز پسته‌ای استفاده شده است. در این سجاده، یک سجاف و هفت حاشیه، محراب را در میان گرفته است.

دو حاشیه آن که با نقش پیچک و گل معرق و قلاب دوزی شده است، با چهار حاشیه ساده محصور شده است. در میان این دو نیز حاشیه‌ای پهن با دو نوع کتیبه کوچک و بزرگ و نقوشی از گل و برق معرق دوزی شده است. در کتیبه‌های کوچک، اسامی خداوند و در کتیبه‌های بزرگ دعایی از شیخ بهایی آمده است.

سوای این سجاده‌ها چند سجاده دیگر هم هستند که مهم‌ترین آن‌ها «سجاده مخمل گلابتون دوزی مشکی» و سجاده «ماهوت ابریشم دوزی» است که همه دارای ارزش میراثی هستند.