جمعه سیاه؛ سیه روزی رژیم پهلوی و بخت سپید انقلاب اسلامی
میانه شهریور ۱۳۵۷ در مشهد چه گذشت؟
طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، مردم انقلابی به‌تنگ‌آمده از ظلم و جور تصمیم دارند کار را یکسره کنند. روز ۱۳ شهریور، هم‌زمان با عید فطر، به دستور علما و روحانیون، بزرگ‌ترین راهپیمایی تا آن روزگار علیه حکومت پهلوی شکل می‌گیرد، آن‌چنان‌که حدس دامنه‌دار‌شدن این تظاهرات خیلی سخت نیست؛ پس علاوه‌بر منع رفت‌وآمد‌های روزانه، دستور حکومت‌نظامی‌های سنگینی در ۱۲شهر مهم کشور صادر می‌شود که مشهد، یکی از آن‌هاست. سطر‌های بعدی، گذری بر وقایع این ایام است؛ روز‌هایی که به عقیده تاریخ‌نگاران، طومار دودمان پهلوی را بست و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران را نوید داد.
۹ شهریور ۱۳۵۷- مشهد
جرقه آتش خشم مردم انقلابی در روز ۱۷شهریور در مشهد را باید تا ۲۷ مرداد ۱۳۵۷ یعنی روز قبل از فاجعه سینما‌رکس آبادان به عقب برد؛ روزی که سینماآریای مشهد از طرف افراد ناشناس به آتش کشیده شد. در این آتش‌سوزی، سه نفر از نگهبانان این سینما کشته شدند. تجمع، تظاهرات و صدور اعلامیه‌های ضدحکومتی و اعتصابات عمومی از این تاریخ تا شهریور۱۳۵۷ همچنان در مشهد ادامه دارد.
اعلان انزجار گروه‌های مختلف مردم از عاملان به‌آتش‌کشیدن سینما‌رکس آبادان، صدور اعلامیه‌های مختلف به‌مناسبت چهلمین روز درگذشت شیخ‌احمد کافی و نیز چهلمین روز حمله مأموران رژیم به مدرسه نواب، پایان دوران استانداری عبدالعظیم ولیان و انتصاب محمدحسن سراج‌حجازی به‌جای او، سبب برگزاری تظاهرات گسترده‌ای در روز ۹شهریور شد. در این روز، درگیری تظاهرکنندگان با مأموران مسلح رژیم در خیابان طبرسی، منجر به کشته‌شدن دو نفر به نامهای مهندس علیرضا مهدی‌زاده‌حکاک بیست‌ونه‌ساله و رضا حسن‌زاده هجده‌ساله و زخمی‌شدن عده‌ای دیگر شد.
۱۳ شهریور ۱۳۵۷- مشهد
با اینکه پس‌از سقوط دولت جمشید آموزگار و جانشینی سیدجعفر‌شریف‌امامی در هفته اول شهریور۱۳۵۷ حکومت تاحدودی دربرابر خواسته‌های مردم عقب‌نشینی کرده بود، بازهم آتش این داغ‌ها در دل مردم سرد نشد. همین شد که در مشهد هم به تبعیت از پایتخت در روز ۱۳شهریور مردم بعداز برگزاری نماز عید، تظاهرات گسترده‌ای را با حضور علمایی همچون میرزاجوادآقا تهرانی، محمدمهدی نوغانی، سیدکاظم مرعشی و ابوالحسن‌شیرازی برگزار کردند.
در پایان این راهپیمایی که ۱۰هزار مشهدی در آن شرکت کرده بودند، آیت‌ا... عباس واعظ‌طبسی درمقابل حرم مطهر رضوی برای اجتماع‌کنندگان سخنرانی کرد و در پایان با قرائت قطعنامه‌ای ضمن ابراز مخالفت با دولت شریف‌امامی، خواهان برقراری نظام اسلامی، آزادی زندانیان سیاسی، اجرای صحیح قانون اساسی و بازگرداندن امام‌خمینی (ره) به ایران و آقای قمی به مشهد شد. دولت شریف‌امامی در ۱۳شهریور، دستور آزادی آیت‌ا... قمی را که از سال۱۳۴۶ به حالت تبعید در کرج به‌سر می‌برد، صادر کرد.
۱۵ شهریور ۱۳۵۷- مشهد
در روز ۱۵شهریور و بعداز برگزاری مجلس ختمی برای شهید مهدی‌زاده‌حکاک در مسجد امام‌رضای خیابان آبکوه، مردم در خیابان‌های آبکوه، شاهرخ (مطهری فعلی) و میدان شاه (شهدای فعلی) و خیابان نادری (شیرازی فعلی) دست به تظاهرات زدند، اما با دخالت پلیس پراکنده شدند. در همین ایام آیت‌ا... شیرازی با صدور اعلامیه‌ای، خبر ورود آقای قمی به مشهد را اعلام کرد و از مردم خواست در مراسم استقبال او در ساعت۴ بعدازظهر روز ۱۷شهریور شرکت کنند.
۱۷ شهریور ۱۳۵۷- مشهد
امام‌خمینی (ره) درپی آزادی آیت‌ا... قمی، نامهای برای ایشان ارسال کرد. در نخستین ساعات عصر ۱۷شهریور، مردم مشهد در خیابان‌های منتهی به مسیر فرودگاه، تجمع و شروع به تظاهرات کردند. ازدحام استقبال‌کنندگان در فرودگاه به‌حدی بود که مأموران امنیتی رژیم تصمیم گرفتند آیت‌ا... قمی را با همان هواپیمایی که به مشهد آمده بود، به تهران بازگردانند. اطلاع مردم از این تصمیم باعث درگیری آنان با مأموران حکومت شد. در این درگیری‌ها چندنفر و از آن میان، چهار نوجوان و جوان به نامهای جواد فلاح‌قلندرآبادی چهارده‌ساله، حسین حسینی چهارده‌ساله، احمد عرفانی هجده‌ساله و جمال فریدزاده هفده‌ساله در زدوخورد‌های مقابل پمپ‌بنزین خیابان گاراژدار‌ها و خیابان ضد، کشته و چند نفر دیگر زخمی شدند.
در چنین شرایطی، آیت‌ا... قمی درمیان استقبال باشکوه مردم وارد شهر مشهد شد. با‌توجه‌به راهپیمایی‌های گسترده مردم ایران ضددولت شریف‌امامی، وی ناگزیر از تجدیدنظر در سیاست‌های اعلام‌شده خود مبنی‌بر مدارا با روحانیون و مخالفان شد و در روز ۱۷شهریور در چند شهر بزرگ ایران و از آن میان، شهر مشهد، حکومت‌نظامی اعلام کرد. در این روز، سرتیپ عبدالرحیم جعفری به فرمانداری نظامی مشهد منصوب شد و طی اعلامیه‌ای، برقراری حکومت‌نظامی در مشهد را اعلام کرد.
حکومت در اعلامیه‌های بعدی خود که در روز ۱۸شهریور صادر شد، محدودیت ساعات رفت‌وآمد در مشهد را عمومی کرد. براساس این اطلاعیه‌ها، رفت‌وآمد مردم از ساعت۹ شب تا ۶صبح و اجتماع بیش از سه نفر در طول روز و انجام هرگونه اقدام تحریک‌آمیز و حمل هرگونه سلاح سرد و گرم، ممنوع اعلام شد.
مردم مشهد بی‌توجه به مقررات و تهدید‌های حکومت‌نظامی، رفتار‌های انقلابی خود را همچنان ادامه دادند. به‌دنبال سرکوب و کشتار مردم تهران در روز ۱۷شهریور، در مشهد سه روز تعطیلی و عزای عمومی اعلام شد. در این سه روز تظاهرات پراکنده، اما مستمر از طرف اقشار مختلف مردم در گوشه‌وکنار شهر برگزار شد.
حضور دوباره آیت‌ا... قمی در مشهد و بازگشت رهبر معظم انقلاب (آیت‌ا... العظمی سیدعلی خامنه‌ای) از تبعید، زمینه بزرگ‌تر و پررنگ‌تر شدن مبارزات علمای مشهد را فراهم کرد. درباره تعداد کشته‌شدگان این روز، همانند سایر سرکوب‌ها، آمار ضدونقیضی ارائه شد؛ پارسونز، سفیر وقت انگلیس در تهران، از کشته‌شدن صد‌ها نفر یاد می‌کند. سولیوان، سفیر آمریکا، نیز تعداد آنها را بیش از ۲۰۰نفر می‌نویسد و برخی دیگر از مقامات آمریکایی تا ۴۰۰نفر را ذکر کرده‌اند. اما در مشهد بنابر گزارش فرمانداری، تعداد مجروحان ۱۰نفر بوده و تعداد شهدا به چهارنفر رسیده است.
منبع: گفتگو با دکتر یوسف متولی‌حقیقی، کتاب خاطرات شهید محلاتی در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، خاطرات حجت‌الاسلام ناطق‌نوری در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بولتن خبرگزاری پارس در ۱۷شهریور۵۷، مجله ۱۵خرداد، شماره۲۰۵ تابستان۱۳۸۸، صحیفه امام‌خمینی (ره)، صفحه۴۷۸
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
