گذری بر مراحل ساخت «سعدآباد»، نخستین مجموعه ورزشی مشهد

مرتضی اخوان | شهرآرانیوز؛ درست شبیه زدودن زنگار فراموشی از کتاب تاریخ. کافی است در میان اسناد موجود و ناموجود زمان به جست‌وجوی تاریخچه بنای قدیمی شهر بنشینیم که نامش هویت ورزش مشهد است. اینکه مجموعه ورزشی تختی، قدیمی‌ترین مجموعه ورزش مشهد است، بدیهی و بلاشک است. اما در نگاه به آیینه تاریخ این سؤال اساسی وجود دارد که روند شکل‌گیری این بنای هویت‌ساز چگونه و مربوط به چه زمانی بوده است؟

تختی که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی «سعدآباد» نامیده می‌شد، امروز کهنه ورزشگاه شهر است که قامت خمیده و شمایلش به پیر فرتوتی می‌ماند که جان از تنش به در شده و غرور تاریخ پا بر جایش داشته است. بیست‌و‌ششمین روز از مهر پاییزی به نام روز تربیت‌بدنی نام‌گذاری شده و در این میان مرور خاطرات و جست‌وجو در هویت تاریخی قدیمی‌ترین بنای سخت‌افزاری ورزش شهر خالی از لطف نیست. جست‌وجویی که البته پر بود از ضد‌و‌نقیض‌های اسناد موجود تاریخ و روایت‌های ناموجود زبان شفاهی، آن‌ها که عمرشان به جوانی ورزشگاه تختی شهر یا همان سعدآباد قد می‌دهد.

پیش از سعدآباد

به روایت مطبوعات، پیش از ایجاد نخستین ورزشگاه مشهد، بیشتر فعالیت‌های ورزشی به جز دومیدانی، تیراندازی و رشته‌هایی از این دست که در میدان مشق قشون برگزار می‌شده، علاقه‌مندان برای شرکت یا تماشای باقی مسابقات مانند فوتبال، آکروبات بازی، و... به کلوپ فردوسی که زیر نظر انجمن فردوسی اداره می‌شده (هم زمان با پهلوی اول ایجاد شده است) می‌رفتند. این مکان بعد‌ها (پس از برگزاری هزاره فردوسی و مسابقات چند ماهه‌ای که در واقع، صورتی جشن گونه داشته) به حیاط دبیرستان فردوسی کشیده می‌شود، به طوری که تا پیش از ساخت ورزشگاه، مکان عمده مسابقات دردومکان کلوپ یا دبیرستان فردوسی بوده است. بعد‌ها با بیشتر شدن گرایش به ورزش، نیاز به وجود یک ورزشگاه در شهر احساس شد و آن قدر قوی شد که سرانجام به ایجاد یک ورزشگاه ختم شد. ورزشگاهی که اسناد ماجرای ساختنش را این طور روایت می‌کنند:

۱۳۲۰| دویدن به دور آمال و آرزو‌ها

روایت دقیق است: «روز پنجم فروردین ۱۳۲۰ مسابقه دوومیدانی در زمین سعدآباد با حضور آقای پاکروان استاندار و آقای صادقی نژاد و اعضای انجمن ملی تربیت بدنی و جمعیت زیادی از علاقه‌مندان به ورزش انجام گرفت.» این عین عبارتی است که در سالنامه ورزش خراسان به تاریخ انتشار اردیبهشت ۱۳۲۵ ذکر شده است عبارتی که در خلال گزارش برگزاری مسابقات دوومیدانی قهرمانی کشور در مشهد به آن اشاره شده است. در ادامه این سند تصویری از دویدن «معانی» قهرمان مشهدی دو ۴۰۰ متر این مسابقات لحظه‌ای قبل از رسیدن به خط پایان منتشر شده است.

عکسی که نشان می‌دهد آن موقع ورزشگاه سعدآبادی به معنای واقعی کلمه وجود نداشته و تنها خط کشی متداولی به روی مثلا تارتان خاکی گرداگرد زمینی کشیده شده است و مردم هم ایستاده در کنار این خط مشغول تماشای دویدن دوندگان هستند. البته برخی از بزرگان ورزش خراسان که در آن دوران حیات داشتند، در اظهارات تاریخ شفاهی شان متذکر شدند که آن موقع زمین خاکی بزرگی در محل کنونی ورزشگاه سعدآباد وجود داشته که همیشه بچه‌ها در آن فوتبال بازی می‌کردند.

رویای داشتن یک ورزشگاه در مشهد، سال ۱۳۲۵ خورشیدی به شکل یک درخواست از سوی ورزشکاران با شخص اول مملکت مطرح می‌شود. ورزشکاران در بخشی از این درخواست می‌نویسند: «استدعا داریم، آرزو‌های قلبی جوانان خراسان را مورد توجه قرار داده از محل عطیه ملوکانه یا بودجه آستان قدس امر به ساختمان استادیوم آبرومندی که دارای زمین چمن و وسائل کامل باشد، بفرمایند تا ورزشکاران استان نهم در فروردین آینده بتوانند از فوتبالیست‌های کشور پذیرایی نمایند.»

این نگاشته تاریخی بر برگ اول نخستین سالنامه ورزش خراسان است که در اردیبهشت ۱۳۲۵، چنان که گفته شد از سوی منتشرکنندگان به رشته تحریر درآمده و نشان می‌دهد دست کم تا آن مقطع شهر مشهد از داشتن زمین چمن یا بهتر بگوییم استادیوم آبرومند فوتبال محروم بوده است. سندی که مؤید این مطلب است که ورزشگاه تختی به معنای استادیوم دارای زمین چمن فوتبال تا سال ۲۵ ساخته نشده است. البته شواهد و اسناد تاریخی نشان می‌دهد این عریضه نویسی متملقانه هم چندان کارساز نیفتاده و ورزشگاه سعدآباد نه به آن زودی بلکه سال‌ها بعد ساخته شده است.

۱۳۳۱؛ از حوضچه شنا تا ساخت ورزشگاه

روزنامه «آفتاب شرق»، یکی از دو روزنامه اصلی دهه ۲۰ و ۳۰ خورشیدی که در کنار «خراسان» در شهر مشهد منتشر می‌شدند در مطلبی آورده است؛ «استخر شنای کوهسنگی قدیمی‌ترین استخر شهر مشهد است.» ادعایی که شنیده‌های شفاهی تاریخ مشهد از لسان پیشکسوتان ورزش استان، چون منوچهر نقافی، حسن باغبان، حسین نخعی شریف و... هم بر آن صحه می‌گذارد.

با این همه، روزنامه خراسان در شماره سه شنبه چهارم آذر سال ۱۳۳۱ نگاشته‌ای دارد که سند تاریخی دیگری محسوب می‌شود. سندی درباره استخر شنایی که در میدان سعدآباد ساخته شده و امروز همان استخر مشهور «شهید حججی» است.
خراسان در این شماره خود آورده است: «در جلسه انجمن ملی تربیت بدنی خراسان در سال ۱۳۳۱ با تهیه یک استخر که بتوان از آن برای تمرین شناگران استفاده کرد و ضمنا از آب آن اقدام به مشروب کردن چمن میدان فوتبال بشود، موافقت شد.

به همین منظور، آقای ملکی مدیرعامل انجمن ملی تربیت ‎بدنی و آقای بهادری معاون اداره فرهنگ، عصر روز دوشنبه ۳ آذرماه سال ۱۳۳۱ از میدان سعدآباد بازدید و ضمن تعیین محل استخر، دستور مقتضی نسبت به تهیه استخر به اندازه ۵۰ در ۱۵ متر صادر کردند و مقدمات امر تهیه شده و به زودی نسبت به حفر این استخر اقدام خواهد شد. قرار شده است پس از پایان تکمیل استخر مزبور که تا تیر ۱۳۳۲ خاتمه خواهد یافت، بلافاصله اقدام به تهیه میدان چمن فوتبال بشود.» این مطلب خراسان مؤید آن است که تا آن زمان هم هنوز زمین چمن فوتبال در میدان سعدآباد مشهد دایر نشده بوده و با وجود گذشت شش سال از درخواست جامعه ورزش خراسان، الطاف ملوکانه شخص اول مملکت شامل حال ورزش استان نشده است.

رهبر معظم انقلاب پیشنهاد تغییر نام ورزشگاه سعدآباد را در آبان ۱۳۵۷ مطرح کردند

سعدآباد، «تختی» شد

ورزشگاه پیر شهر چه در دهه ۲۰ خورشیدی و چه در سال‌های ابتدایی دهه ۳۰ دایر شده باشد، به هر تقدیر حالا عمری قریب به هفتاد و اندی سال دارد. آنچه در اسناد مکتوب و تاریخ شفاهی این بنای هویتی ورزش مشهد ذکر شده همه بیانگر آن است که روند شکل گیری مجموعه ورزشی تختی به یک باره نبوده و طی سالیان متمادی رفته رفته بخش‌های مختلف این مجموعه از زمین چمن بگیرید تا پیست تارتان و سالن کشتی ساخته شده است. اما مسئله مهم دیگری که درباره این ورزشگاه مطرح است، تغییر نام آن از «سعدآباد» به «تختی» است.

شاید بسیاری بر این گمان اند که این تغییر نام از حیث زمانی بعد از انقلاب اسلامی صورت گرفته، اما جالب است بدانید در کشاکش مبارزات انقلابی در سال ۵۷ و در جریان یکی از سخنرانی‌های رهبرمعظم‌انقلاب، حضرت آیت ا... خامنه‌ای در این ورزشگاه، نام استادیوم «سعدآباد» به «تختی» تغییر کرده است. جریان از این قرار است که هم زمان با اوج گیری مبارزات انقلابی، اقشار مختلف مردم مشهد به خصوص فرهنگیان شانزدهم آبان ۵۷ اجتماعی بزرگ در این استادیوم برگزار می‌کنند.

سخنران این برنامه هم آیت ا... خامنه‌ای بوده اند که در بخشی از سخنانشان نام این استادیوم محل تجمع را به نام مرحوم «غلام رضا تختی» تغییر دادند. بعد از این سخنان، مردم با تکبیر و صلوات، این مسئله را تأیید می‌کنند و نام این ورزشگاه از آن پس تغییر می‌کند. در بخشی از این سخنرانی آمده است:

«جامعه ورزشکاران و به خصوص جامعه کشتى گیران و همچنین همه ورزشکاران مسلما مانند دیگرِ برادران و خواهران خود از این رنج مى برده اند که یک چنین منطقه اى در شهر و یک چنین فضائى و این چنین تجهیزاتى هرگز نمى توانسته است با آرمان هاى مذهبى و ملى آن‌ها هماهنگ باشد. حتى تاکنون نمى توانستند یک قهرمان محبوبشان را - اجازه بدهید به توصیه برادران بگویم یک پهلوان محبوبشان را، اسم قهرمان را تکرار نکنیم - یک پهلوان محبوبشان را که نمودار آزادگى جمع ورزشکار این ملت بوده است، نمى توانستند از او یک عکس حتى در این محوطه وسیع نصب کنند، نمى توانستند حتى نام او را بیاورند، زیرا جرم او این بود که سال‌ها پیش - سال‌ها پیش شاید حدود دوازده، سیزده سال پیش - این احساسى را که امروز همگانى شده است، داشت.

در این محیط احساس خفگى مى کرد و این احساس را بروز مى داد و به خاطر همین {و به خاطر همین } شجاعت‌ها و شهامت‌ها بالأخره جان خود را از دست داد. برادران ما، هم جامعه معلمین، که میزبانان ما و میزبانان بسیار عزیز ما هستند و سپاس همه ما بر آن‌ها و نثار آن‌ها و همچنین جامعه ورزشکاران و به خصوص کشتى گیران پیشنهاد کردند، من این پیشنهاد را در معرض میل و دید برادران و خواهران مى گذارم، اگر خواستید تصویب مى کنید و اگر تصویب کردید، حق با مردم است، حق با ملت است، همان، خواهد شد. پیشنهاد مى کنند که این استادیوم را به نام پهلوان غلامرضاى تختى نام گذارى کنید.»

«ثامن» به یاری «تختی» آمد

ورزشگاه تختی رفته رفته و با گذر زمان دیگر نمی‌توانست نیاز جامعه رو به پیشرفت ِ ورزش خراسان را پاسخگو باشد. این بود که در سال ۱۳۷۳ زمینی به مساحت ۴۰۰ هکتار برای ساخت مجموعه دهکده المپیک آسیایی ثامن الائمه در جاده شاندیز اختصاص داده شد. کلنگ احداث این پروژه عظیم دو سال بعد زده شد و بعد از ۹ سال (۱۳۸۴) زمین چمن این مجموعه افتتاح شد تا فوتبال استان از تختی به ثامن نقل مکان کند. در کنار آن چند سالن و زمین دیگر از جمله پیست دوچرخه سواری، پیست اتومبیل رانی، سالن ژیمناستیک و... در این مجموعه راه افتاد، اما متأسفانه بخش اعظمی از پروژه دهکده المپیک آسیایی ثامن نیمه تمام ماند و هنوز بعد از گذشت بیش از یک دهه خبری از تکمیل آن نیست. پروژه‌ای که گرفتار نا بسامانی‌های اعتباری شد و بعید است دیگر زیر بار فراموشی تاریخ کمر راست کند.

سومین مجموعه به نام امام هشتم (ع)

سومین مجموعه ورزشی مشهد که بی تردید مدرن‌ترین و بهترین آن به حساب می‌آید، ورزشگاه امام رضا (ع) است. ورزشگاهی که در دل شهر واقع و به همت آستان قدس رضوی ساخته شده است. این ورزشگاه که علاوه بر زمین چمن، برایش ۱۰ سالن ورزشی هم در زیر جایگاه تماشاگران تعبیه شده است در سال ۱۳۹۵ افتتاح شد. بیست و پنجم شهریور این سال بود که با برگزاری دیدار تدارکاتی بین تیم‌های فوتبال منتخب مشهد و منتخب کربلا، رسما این مجموعه به بهره برداری رسید. اگرچه مدت‌ها قبل سالن‌های این مجموعه مورد استفاده بود، اما حقیقت آن است که با افتتاح رسمی زمین چمن فوتبال، مجموعه ورزشی امام رضا (ع) مشهد حیات یافت.