محرم، ماهی که تمامی ندارد

یکی از حادثه‌هایی که در تاریخ مردم ایران‌زمین طی دوران اسلامی توانسته در دل‌وجان مردم رسوخ کند، تاسوعا و عاشورا و ماه محرم است. ماهی که با تمام مصائب جگرسوز خود، زیبایی‌هایی را در رفتار و کردار انسان‌ها آفریده است که هر چه از آن می‌گذرد و نسل‌های متوالی پدید می‌آیند، با عزمی راسخ و قوی به دنبال حفظ و نگهداری آن هستند.
قبل از هر چیز، اینکه چرا این ماه عظمت و شکوه خود را حفظ کرده و توانسته است که سرمنشأ تحول در حیات سیاسی بشری به‌ویژه مسلمانان و شیعیان قرار گیرد؟ باید به سرگذشت وقایع آن و حوادث فراموش‌نشدنی که در آن خلق‌شده توجهی نشان دهیم تا به اصل و اساس آن پی ببریم. اولین نکته درباره خود این ماه قمری است؛ ماهی که طلیعه و آغاز هرسال قمری به‌حساب می‌آید؛ طبق آداب و رسوم همه مردمان عالم که برای خود مطابق با سنت‌‌های اجتماعی از مناسبت‌های سال‌شماری برخوردار هستند، این ماه هم نخستین ماه از سال برای مردم بین‌النهرین و عرب‌زبان و شبه‌جزیره به‌حساب می‌آمد و مطابق معمول هرسال با تشریفات و مراسم خاصی به استقبال حلول آن می‌رفتند. تاسوعا و عاشورا جزو ایام ماه قمری در زندگی مردم بخش‌هایی از خاورمیانه بوده است که در 10روز اول با سنت‌هایی همراه بوده و در روز عاشورا سنت روزه مرسوم بوده است. گفته می‌شود که قبل از وجوب روزه ماه رمضان، مردم عرب جاهلیت در روز عاشورا چنین روزی را روزه می‌گرفتند؛ اما بعد از اسلام با وقوع حادثه کربلا، به‌طورکلی رسوم جاهلی از بین رفت و ماه غم و ماتم گردید. ضمن اینکه محرم ماه حرام در کنار 3ماه دیگر (رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) ماه تبری از همه ناهنجاری‌های اجتماعی به‌ویژه جنگ و نزاع اعلام شد. مهم‌تر اینکه در بین اعراب مرسوم بود که بعد از اعمال حج که طی 2ماه (ذی‌القعده و ذی‌الحجه) طول می‌کشید، مردم پس از 2ماه خستگی و خانه‌به‌دوشی و مسافرت، در ماه محرم فراغت پیدا می‌کردند و به منزل و کاشانه خود برمی‌گشتند و این ماه را که سرآغاز سال قمری هم بود، با خوش‌حالی و سرور آغاز می‌کردند و در 10روز اول سنت‌های اجتماعی آن زمان را برپا می‌داشتند؛ شاید شبیه به عید نوروز بود که سیزده روز اول آن همراه با جشن و سرور است و روز سیزدهم مردم از خانه و کاشانه به بیرون می‌روند و به سبزه‌زار و طبیعت بهاری روی می‌آورند. مردم عرب هم در اول سال قمری، یعنی محرم، با گذراندن یک سال پرمشقت وارد سال دیگر می‌گردیدند. ماه حرام بودن، یعنی ماه عاری از جنگ و خشونت، از خصیصه‌های ماه محرم مرسوم در بین اعراب در گذشته بوده است که اسلام هم آن را پذیرفته بود؛ اما نه‌تنها در سال۶۱ هجری این حرمت حفظ نشد، بلکه به حرمت خاندان نبی‌اکرم(ص) و پاک‌ترین انسان‌ها نیز اهانت شد که تاریخ نظیر آن را سراغ ندارد. پس از گذشت زمان مردم مسلمان و دوست‌دار اهل‌بیت(ع) به حرمت این حادثه جان‌گداز هرسال به عزاداری روی آوردند و در طول زمان‌های مختلف و حکومت‌های شیعه مراسمی ازجمله عزاداری، سینه‌زنی و سایر آیین‌ها را بر آن افزودند؛ مداحان به سرودهای حماسی و حزن‌آلود پرداختند و واعظان نیز به تبیین این حادثه بزرگ (به شهادت رسیدن سیدالشهدا(ع) و 72تن از یارانش) روی آوردند و بسیاری از حوادث انقلابی و ضد ظلم از این ماه سرچشمه گرفت و ظلم و فساد حاکمان بنی‌امیه و امثال آن به‌شدت نکوهش گردید. این حادثه و زمان آن، بیشتر از 10روز در صحرای کربلا طول نکشید، اما در تک‌تک این ایام، یک حماسه و الگوی جان‌نثاری و عشق‌بازی از اهل‌بیت(ع) شکل گرفت. به دنبال ایام محرم، ماه صفر می‌آید که اربعین امام حسین(ع) در آن است و سرانجام پایان صفر با سالروز رحلت جان‌گداز نبی‌اکرم(ص) و شهادت امام حسن(ع) و امام رضا(ع) غم و اندوه جامعه اسلامی به‌ویژه ایران را در خود اضافه کرده است. این است که ماه محرم باوجود گذشت زمان و تغییر رویه زندگی و رشد فناوری و اشتغال مردم در عرصه‌های مختلف و امورات روزمره همچنان زنده است و سنت‌های آن تمامی ندارد.