محله نوغان و کوچه‌هایی به اندازه  عمر مشهد

به گزارش شهرآرانیوز؛ وقتی سخن از قدیمی‌ترین کوچه و محله مشهد به میان می‌آید، نه تنها همه اهل فن بلکه هرکسی که اندک آشنایی با تاریخ و گذشته مشهد دارد، به نام نوغان اشاره می‌کند. برابر اسناد موجود نوغان قبل از ایجاد شهر مشهد، خود یکی از شهر‌های معتبر و معروف ولایت توس، بوده است.
اگر فرضیه قرار داشتن شهر نوغان در محدوده منطقه خواجه ربیع کنونی را که از سوی برخی اهل فن مطرح می‌شود، کنار بگذاریم و راسته کوچه کنونی نوغان را باقی مانده آن شهر بدانیم، باید تأکید کرد که هسته اولیه شهرکنونی مشهد از ترکیب نوغان و دهکده سناباد شکل گرفته است.

البته با گسترش مشهد در سده هشتم، این نوغان جایگاه خود را از دست داده و کم کم به محله‌ای از شهر تازه تأسیس مشهد تبدیل می‌شود. محله‌ای که خود در طول زمان هر روز کوچک‌تر از دیروز خود شده است آن چنان که در سده معاصر نه تنها با ایجاد خیابان و میدان طبرسی، بخشی از آن به محله «چهارسوی نوغان» تبدیل می‌شود، بلکه محلاتی، چون «ته پل محله»، «جوادیه»، «حمام باغ»، «تکیه علی اکبری ها» و «بهاء التولیه» نیز از آن جدا می‌شوند تا به این ترتیب، امروز از آن محدوده وسیع تنها یک کوچه بزرگی معروف به راسته نوغان (حدفاصل میدان طبرسی و خیابان آیت ا... کاشانی که از یک سو نوغان و از دیگر سو آیت ا... کاشانی ۶ خوانده می‌شود) باقی بماند. راسته کوچه‌ای که با وجود این تغییرات عمده هنوز هم دیدنی‌های بسیاری در جای جای آن چشم را‌ می‌نوازد و بینندگان را به خود می‌خواند تا دقایقی چند در آن قدم زده و مشهد را بهتر بشناسند.

آنچه در ذیل مرور می‌کنیم تنها مشتی از خروار آثار درخور توجه موجود در راسته کوچه نوغان است که با توجه به شرایط صفحه برای آشنایی بیشتر شما عزیزان با این قدیمی‌ترین راسته کوچه مشهد، گلچین شده است.

محله نوغان ، نمایی از سمت حرم مطهر رضوی- دهه ۵۰ قرن چهارده خورشیدی

پاساژ گلشن

‏نخستین بنای درخور توجه در راسته کوچه نوغان از سمت میدان طبرسی بنایی است بازمانده از دوران پهلوی دوم که در شرایط کنونی کمتر مورد توجه زائران و مجاوران است و بیشتر به عنوان یک گذر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این بنا «پاساژ گلشن» نام دارد. پاساژی کوچک با تنها هشت دربند مغازه که بر بالای حمامی به همین نام ایجاد شده است. این پاساژ در کنار پاساژ موسوم به «قاب فروش ها» در خیابان امام خمینی (ره) قدیمی‌ترین پاساژ‌های موجود شهر مشهد از نظر سابقه ساخت هستند.

این مجموعه هرچند اکنون آن چنان که باید و شاید رونق ندارد، اما در روزگار اوج خود یعنی دهه‌های ۴۰ و ۵۰ قرن چهاردهم خورشیدی یکی از مراکز اصلی فروش کالا‌های لوکس مشهد محسوب می‌شده است. وجود گرمابه شبانه روزی «گلشن» هم که تنها گرمابه فعال موجود در محدوده راسته نوغان است، جذابیت این پاساژ قدیمی را دوچندان کرده است.

مسجد و حوض محراب خان

کمی پایین‌تر از پاساژ گلشن در سمت مقابل، بنای ارزشمند دیگری قرار دارد که سابقه آن به دوران صفوی می‌رسد. این بنا که شامل یک مسجد و یک آب انبار است، اکنون به عنوان عمومی «مسجدمحراب خان» شناخته می‌شود. محراب خان بانی ساخت این مجموعه، از سرداران نظامی و بزرگان سیاسی عصر صفوی محسوب می‌شده که بنابر رسم آن زمان یعنی ساخت و وقف بنا‌های عمومی به نیت تقرب به اهل بیت (ع) از سوی بزرگان وابسته به دربار صفوی این مسجد و البته آب انبار پشت آن را ساخته است. این مسجد و آب انبار در طول زمان تغییرات و حوادث بسیاری را به خود دیده است.

مسجد محراب خان در دوران دفاع مقدس یکی از مهم‌ترین مراکز ثبت نام و تجمع رزمندگان برای اعزام به جبهه‌ها  در دوران هشت ساله جنگ تحمیلی بوده است. همچنین آب انبار این بنا که در زیر شبستان اصلی آن قرار دارد در سال‌های اخیر خود تبدیل به شبستان و البته محلی برای اسکان موقت زائران شده است.

سردر قاجاری

درست روبه روی مسجد محراب خان، یکی دیگر از دیدنی‌های راسته نوغان واقع شده است. این دیدنی یک سردر زیبای باقی مانده از دوران قاجار است که هر رهگذری با دیدن آن هم زمان هم شاد شده و هم افسوس می‌خورد. شاد از آن نظر که چنین عنصر هنری زیبایی را دیده و پی برده پیشینیان چقدر اهل ذوق بوده اند و افسوس از این منظر که چه تعداد دیگر از این آثار زیبا در طول زمان به دلیل کج سلیقگی و ناآگاهی مردم و مدیران شهری نابود شده اند.

شارستان

‏حدود ۵۰ متر پایین‌تر از این سردر تاریخی یکی از دلایل آن افسوس، یعنی بزرگ‌ترین مداخله معماری سال‌های اخیر در بافت تاریخی نوغان را‌ می‌توان دید. این مداخله تبدیل کوچه نوغان ۴ به بخشی از رینگ نعل اسبی اطراف حرم مطهر رضوی موسوم به شارستان و البته در این بخش شارستان یعنی «ته پل محله» است. در جریان این مداخله بخشی از دیدنی‌های راسته نوغان از جمله دو کاروان سرای قاجاری تخریب شدند که در یکی از آن‌ها تنها رنگرزی این منطقه قرار داشته است.

خانه طلایی

‏نبش جنوب غربی شارستان تنها بنای ثبت ملی راسته نوغان را‌ می‌توان مشاهده کرد. این بنا که به عنوان خانه طلایی در سال ۱۳۸۴ به ثبت ملی رسیده در اصل یک بنای باقی مانده از سال‌های پایانی عصر قاجار است که شامل سه بخش ساختمان دوطبقه مسکونی شامل بخش مسکونی و انبار، حیاط و یک دربند مغازه بوده است که اکنون مغازه اش فعال و خانه و حیاط تقریبا بدون استفاده است. خانه طلایی در اصل یک علافی بوده که مالک آن ضمن دادن مکان استراحت به مسافران روستایی اقدام به فروش اجناس همراه آن‌ها و تهیه مواد مورد احتیاج ایشان نیز می‌کرده است.

مسجد پل سنگی

گذشت سال‌ها و مداخلات عوامل مختلف در بافت کهن کوچه نوغان، بین خانه طلایی و اثر بعدی درخور توجه در این راسته یعنی مسجد پل سنگی حدود ۱۰۰ متر فاصله ایجاد کرده است. البته این فاصله به نسبت زیادی جاذبه‌های خاص خود را برای زائران دارد و آن‌ها می‌توانند در این محدوده بسیاری از لوازم مورد احتیاج خود خاصه آنچه قصد خرید به عنوان سوغات دارند را تهیه کنند. مسجد پل سنگی دارای کتیبه‌ای سنگی باقی مانده از دوران صفوی است که در آن نحوه ایجاد بنا، نام بانی و واقف آن ذکر شده است.

این مسجد در طول سالیان گذشته از عمرش بار‌ها مورد بازسازی و تغییر و تحول قرار گرفته، اما شاکله اصلی خود را حفظ کرده است و به همین دلیل هنوز مورد اقبال شدید مردم محل است و نماز جماعت آن بسیار رونق دارد. گفته شده که وجه تسمیه مسجد پل سنگی که یکی از پرشورترین هیئت‌های مذهبی مشهد در روز عاشورا از آن راهی بازار می‌شود،  مجاورت یک پل تمام ساخته شده از سنگ دلیل معروف شدنش است.

مسجد امام رضا (ع)

دیگر مسجد دیدنی راسته نوغان مسجد امام رضا (ع) است. این مسجد که حدود ۱۵۰ متر پایین‌تر از مسجد سنگی و در ابتدای کوچه نوغان ۹ واقع شده، بیشتر از تاریخ مکتوب، تاریخ منقول دارد. براساس آنچه در بین مردم محله نوغان شایع است، امام رضا (ع) در این مسجد اقامه نماز کرده است.
همچنین برخی از مردم معتقدند که آیین تشییع پیکر آن حضرت (ع) پس از شهادت هم از این مسجد شروع شده است. درست به همین دلیل نیز آیین معروف به «عزاداری زنان نوغان» هر ساله در عصر روز شهادت امام رضا (ع) از این مسجد به سمت حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود و در آن زنان شهر مشهد به تشییع نمادین پیکر حضرت رضا (ع) اقدام می‌کنند.

دبیرستان حاج تقی

یکی از آخرین بنا‌های درخور توجه در راسته کوچه نوغان دبیرستان «حاج تقی آقا بزرگ» است. دبیرستانی که تا حدود پنج سال پیش ساختمان کهن و اولیه آن برپا بود، اما پس از آن مسئولان آموزش و پرورش با تخریب این بنا به بهانه نوسازی، بخشی از تاریخ این شهر را نابود کردند.

این دبیرستان که یکی از نخستین دبیرستان‌های پسرانه مشهد است و قدمت ساخت آن به بیش از ۸۰ سال قبل باز‌ می‌گردد، دارای داستان‌های کوچک و بزرگ فراوانی است که تنها یکی از آن‌ها دو نفر بودن «حاج تقی و آقا بزرگ» واقفان این مجموعه است. موضوعی که هنوز هم از چشم مسئولان آموزش و پرورش پنهان مانده و آنان این دو برادر منسوب به سلسله قاجار را یک نفر فرض کرده و تنها عکس حاج تقی مستعلی را بر سر در مدرسه نصب کرده اند. آن هم در حالی که واقف اصلی این مجموعه برادر بزرگ‌تر یعنی آقا بزرگ بوده و برادر کوچک‌تر پس از فوت ناگهانی برادرش اقدام به کامل کردن طرح وی برای ایجاد مدرسه مخصوص نوجوانان و جوانان نوغان کرده است.

کوچه‌های خاص

نوغان صرف نظر از بنا‌های تاریخی و دیدنی اش دارای یک جاذبه خاص دیگر نیز هست و آن کوچه‌های ویژه و منحصر به فرد آن است. یکی از این کوچه‌های خاص نمونه کامل «کوچه آشتی کنان» است که در دل کوچه نوغان ۱۶ قرار گرفته و این کوچه را به «کوچه‌حوض‌امیر» منشعب از راسته کوچه حمام باغ متصل می‌کند. کوچه آشتی کنان نوغان از آن جهت نمونه کاملی از این نوع کوچه‌ها محسوب می‌شود که هنوز عرض آن کمتر از یک متر است و دو فرد متوسط به هنگام عبور هم زمان از آن با هم برخورد خواهند کرد و دیگر اینکه دو سوی آن به طور مستقل به دو گذر مختلف مرتبط می‌شود.

دیگر کوچه خاص محدوده راسته کوچه نوغان «کوچه پله» است. این کوچه که در انتهای دو کوچه فرعی نوغان ۱۴ و ۱۲ قرار گرفته و این دو کوچه و کوچه حوض امیر را به هم متصل کرده‌است، دارای یک ویژگی خاص نسبت به سایر کوچه‌های پله قدیم مشهد که در جریان طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی تخریب شدند و البته سایر کوچه‌های پله ایران است و آن قرار گرفتن پله‌ها در وسط کوچه و نه ابتدا یا انتهای آن است. اما آخرین کوچه خاص منشعب از راسته کوچه نوغان «کوچه چهل خانه» است. این کوچه که تابلو نوغان ۷ در ابتدای آن نصب شده بدان دلیل خاص بوده که در آن چهل پلاک مسکونی ایجاد شده است.

اگر در نظر بگیریم در مشهد ابتدای قرن چهاردهم هجری چیزی به عنوان آپارتمان وجود نداشته و خانه ۲۵۰ متری خانه‌ای کوچک محسوب می‌شده دلیل مهم بودن ساخت چهل خانه را که بزرگ‌ترین آن‌ها فقط ۲۰۰ مترمربع مساحت داشته و حتی خانه‌های با حدود ۷۵ متر مربع مساحت در بین آن‌ها دیده می‌شده است درک می‌کنید.

سایر موارد

راسته کوچه نوغان علاوه بر موارد بالا دیدنی‌های دیگری هم دارد که به دلیل کمبود فضا تنها به معرفی مختصر آن‌ها بسنده می‌کنم. یکی از این موارد «درمانگاه امام صادق (ع)» است که در میانه این راسته کوچه قرار گرفته است.

گود کنار این درمانگاه که زمانی دو کاروان سرای فعال نوغان در آن مستقر بوده‌اند، کم کم در حال تبدیل شدن به یک اثر تاریخی معرفی کننده شکست پروژه‌های دارای برنامه ریزی نادرست در مشهد است. «مطب دکتر نقیبی» در طبقه فوقانی بنای ابتدای نوغان ۶ دیگر بنای دارای اهمیت این راسته کوچه است. این بنا نه تنها از منظر تاریخی و معماری دارای ارزش است که برای مردم قدیم نوغان هم شخص دکتر محمد نقیبی مردی قابل احترام بوده است.

«چشمه امام» که به روایت قدیمی‌های نوغان همان چشمه‌ای است که امام رضا (ع) در ابتدای ورود به محدوده نوغان با زدن دست بر خاک آن را ایجاد کرده تا با آب آن وضو بگیرد، دیگر اثر درخور تأمل قرار گرفته در راسته نوغان است که پشت دری بزرگ درست در برابر ورودی کوچه نوغان ۱۶ واقع شده است سرانجام نباید از حسینیه‌های کربلایی‌ها و کاظمینی‌های مقیم مشهد که هر کدام در یکی از فرعی‌های منشعب از این راسته کوچه واقع شده اند، فراموش کرد. حسینیه‌هایی که در روز‌های سوگ ائمه اطهار (ع) میزبان آیین‌هایی بسیار خاص و دیدنی هستند.
نکته: در شماره بعدی (۳۰ آبان) ۱۴۰۱ جزئیات بیشتری از  محله نوغان، تاریخ و دیدنی هایش برای شما خواهیم گفت.