هدفمندسازی پیشگیری از اعتیاد در دستورکار سازمان بهزیستی

فرهاد اقطار در گفت‌وگو با شهرآرانیوز گفت: پیشگیری یکی از اجزای اصلی نظام‌های سلامت‌مدار در مبارزه با مصرف مواد به شمار می‌رود. امروزه در تدوین برنامه‌ها، بر پیشگیری از شروع مصرف مواد تأکید می‌شود. همچنین هیچ مداخله، برنامه یا نظام پیشگیری را نمی‌توان به‌طور مجزا یا یک‌جانبه تهیه یا اجرا کرد. برنامه‌های پیشگیری منطقه‌ای یا کشوری زمانی مؤثر خواهند بود که با رعایت اصول پیشگیری و در چارچوب یک نظام سلامت‌محور و‌ با توجه به وضع سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ارائه شوند.

وی ادامه داد: خوشبختانه دانش پیشگیری نشان داده است که چه اقداماتی در پیشگیری از مصرف مواد موفق‌ترند. در طراحی و اجرای برنامه‌ها باید از دانش پیشگیری و تحقیقات انجام شده در این زمینه استفاده کنیم.  

معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور تصریح کرد: با توجه به اصل اول پیشگیری از اعتیاد، توجه به عوامل خطرزا و محافظت‌کننده بسیار مهم است و براساس این اصل، برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد، عوامل محافظتی را تقویت و عوامل خطرزا را کاهش می‌دهند؛ عوامل خطرزا مانند تعارض‌های خانوادگی یا زندگی در محله پرخطر و عوامل محافظتی مثل خانواده حمایتگر یا تربیت مناسب خانواده و داشتن مهارت‌های اجتماعی که می‌تواند فرد را از گرایش به مصرف مواد یا رفتار‌های پرخطر در امان دارد.  

اقطار خاطرنشان کرد: به علاوه بهره‌گیری از مشارکت جوامع محلی، به معنی تلاش در جهت بسیج همگانی برای جلب شرکا و گردهم‌آمدن اهالی محله و ایجاد تیم‌های محلی داوطلب با هدف پرداختن به نیاز‌های محله‌ای در راستای پیشگیری از اعتیاد یا حل مشکل مصرف مواد، الکل و سیگار است. اگر‌چه مشارکت در سطح جوامع محلی گاه به‌صورت خودجوش پدید می‌آید، چنین مشارکت‌هایی، در مقیاس گسترده، معمولا نتیجه برنامه‌های ویژه‌ای است که با ارائه حمایت‌های مالی و فنی به جوامع، در دراز‌مدت، آن‌ها را در اجرا و ادامه برنامه‌های مبتنی بر شواهد یاری می‌دهند.  

وی ادامه داد: فعالیت‌های سازمان بهزیستی در دفتر اعتیاد نیز با استفاده از دانش پیشگیری و مبتنی بر شواهد بوده است، به طوری که از سال ۱۳۸۱ برنامه اجتماع‌محور پیشگیری از اعتیاد در محلات شهری و روستایی، محیط‌های آموزشی و محیط‌های کار آغاز شد و اقدامات اجتماع‌محور به‌منظور آگاه‌سازی مردم در خصوص اعتیاد تاکنون بیش از ۱۸ میلیون نفر را تحت پوشش قرار داده است.  

معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه برنامه‌ها و طرح‌های دفتر اعتیاد بسیار متنوع و برای گروه‌های مخاطب متفاوت است، گفت: از جمله برنامه‌ها و طرح‌هایی که در محلات به‌خصوص محلات آسیب‌خیز انجام می‌شود، عبارت‌اند از برنامه اجتماع‌محور پیشگیری از اعتیاد که شامل فعالیت‌های مبتنی بر نیاز‌های جامعه محلی با مشارکت تیم‌های متشکل از اهالی محله و با کمک تسهیلگران محلی است؛ برنامه پیشگیری از اعتیاد در زنان، کودکان و نوجوانان (با عنوان برنامه پازک)، طرح پیشگیری از اعتیاد و ارتقای توانمندی‌های شناختی‌رفتاری در محلات آسیب‌خیز و برنامه پیشگیری از اعتیاد در محیط‌های اداری و سازمانی (با عنوان کیان).

اقطار با اشاره به کارزار‌های رسانه‌ای برای پیشگیری از اعتیاد خاطرنشان کرد: کارزار‌های رسانه‌ای پیشگیری از اعتیاد نیز برای آگاه‌سازی و حساس‌سازی مردم در کشور با بهره‌گیری از ابزار‌های رسانه‌ای مختلف اجرا می‌شود و هر سال یک موضوع را به خود اختصاص می‌دهد. به‌عنوان مثال با توجه به ضرورت پیشگیری از اعتیاد در خانواده و برای افزایش ضریب نفوذ پیام‌های پیشگیرانه در خانواده‌ها، از زمستان سال گذشته کارزار رسانه‌ای «والد آگاه، فرزند ایمن» آغاز شد. گروه مخاطب این کارزار رسانه‌ای، والدین هستند و هدفش حساس‌سازی آنان درخصوص توجه به فرزندان برای پیشگیری از مصرف مواد اعتیادآور است.  

وی ادامه داد: دفتر اعتیاد سعی کرده است برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد را توسعه دهد، به طوری که هر یک از طرح‌ها و برنامه‌ها پس از گذراندن دوره آزمایشی، در کل کشور اجرا شده است؛ اما باید به این نکته مهم توجه کرد که گسترش برنامه‌ها در گرو تخصیص اعتبارات است. ضمن اینکه باید این نکته را مدنظر قرار داد که برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد دیربازده هستند و اثربخشی آن‌ها در گرو اجرای مستمر و حمایت‌های مالی است.

معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور تصریح کرد: در اجرای برنامه‌های پیشگیرانه باید به این نکته توجه کنیم که این برنامه‌ها بسیار مقرون‌به‌صرفه هستند و برای هزینه‌کردن در این خصوص نباید دریغ کنیم. تحقیقات نشان داده‌اند که به‌ازای هر مقدار سرمایه‌گذاری در برنامه پیشگیری از مصرف مواد، حداقل ده برابر در هزینه‌های درمانی و آثار مخرب ناشی از مصرف مواد اعتیادآور صرفه‌جویی می‌شود. همچنین باید مراقب باشیم که برنامه‌ها مبتنی بر شواهد باشند و در صورت اثربخشی کم، از اجرای آن خودداری کنیم و از هدر‌رفتن منابع مالی بپرهیزیم.

اقطار تصریح کرد: با توجه به موارد گفته‌شده، انتظار می‌رود تدوین برنامه‌های پیشگیری در هر دستگاه مبتنی اصول پیشگیری از اعتیاد، وظایف تعیین‌شده‌ و ظرفیت‌های موجود (انسانی و مالی) و با بهره‌گیری از دانش به‌روز و پرهیز از موازی‌کاری انجام شود.

وی ادامه داد: به‌نظر می‌رسد ارزیابی اقدامات دستگاه‌ها در زمینه پیشگیری از اعتیاد به‌عهده ستاد مبارزه با مواد مخدر است. اظهار‌نظر درباره تأثیر برنامه‌ها در کاهش مصرف مواد اعتیادآور ساده نیست، به‌دلیل اینکه اعتیاد پدیده‌ای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که عوامل متعدد فردی و محیطی در گسترش یا کنترل آن تأثیر دارند. به علاوه سازمان بهزیستی فقط یکی از دستگاه‌های مجری برنامه‌های پیشگیری از اعتیاد است و سایر دستگاه‌ها نیز در این فرایند سهم دارند؛ ضمن اینکه برای اظهارنظر درباره تأثیر برنامه‌ها باید اثربخشی آن‌ها ‌ارزیابی شود.