نگاهی به تاریخ ارتش خراسان به مناسبت روز ارتش جمهوری اسلامی ایران

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ خراسان بعد از شهادت امام رضا (ع) بیشتر در مرکز توجه قرار گرفت و محافظت از آن، ارتشی منظم می‌طلبید. گذشت زمان ارتش‌ها را در ایران مجهز و نیروی انسانی شان را کارآزموده کرد. این نیرو‌ها کم وبیش در دوره صفویه ساختار گرفتند. در این دوره خراسان نیز برای حکومت شیعه صفوی مهم‌تر شد و مقابله با مهاجمانی که گاهی بنا به انگیزه‌های مذهبی به خطه خراسان می‌تاختند، در اولویت قرار گرفت، چنان که گاه، جنگ‌های مرزی به باروی شهر و حتی داخل شهر می‌رسید و آخرین پناهگاه، بارگاه حضرت رضا (ع) می‌شد.

به روایت تاریخ، جنگجویانی که به خدمت شاه اسماعیل صفوی در می‌آمدند، به سلاح‌های سنتی مثل شمشیر، گرز و تیروکمان مسلح می‌شدند. قزلباش‌های ایران با سینه‌های ستبر و برهنه و بدون زره کارزار می‌کردند و استفاده از توپ و تفنگ را خلاف جوانمردی می‌دانستند.

اما پس از شکست قشون صفوی از سپاه عثمانی در جنگ چالدران، اهمیت اسلحه آتشین بر آن‌ها آشکار شد. با فراگیرشدن سلاح‌های گرم در دوره صفویه، رسته توپخانه نیز به ارتش صفوی اضافه و نخستین توپ جنگی خراسان در دوره صفویه به دستور شاه صفی ساخته شد.

او که خیال فتح قندهار را داشت، پنج لوله توپ قلعه کوب در سال ۱۰۲۱ خورشیدی در خراسان ساخت و رستم خان سپهسالار را برای جمع آوری لشکر به خراسان فرستاد. خراسان این دوره، منصب بیگلربیگی یا همان فرمانده سپاه را نخستین بار تجربه کرد و بنابر اسناد، سیزده بیگلربیگی داشته است.

بعد از صفویان و در دوره نادر که مرکز حکومتش نیز در خراسان بود، حکومتی ارتش سالار تأسیس و خراسان به قرارگاه اصلی دفع هجوم اقوام شمال شرقی تبدیل شد. قاجار‌ها از زمان صفویه، بخش مهمی از لشکریان قزلباش محسوب می‌شدند و از آن پس نیز همواره در جنگ‌های داخلی و خارجی درزمره نام آورترین سپاهیان و نیز مدعیان سلطنت ایران بودند.

در دوره قاجار نیز تشکیلات ارتش گسترده‌تر شد و قشون جنوب ایران، دیویزیون قزاق، بریگاد مرکزی، ژاندارمری، امنیه و پلیس و... بخش‌های مختلف ارتش بودند. در کل در مشاهدات گردشگران و نظامیان اروپایی از ایران این دوره، بی نظمی در ساختار ارتش گزارش شده است؛ ساختاری که بیشترتا ایلیاتی و قشونش سنتی بود.

در دوره ناصری نیز قزاقخانه‌هایی به دستور شاه در مشهد ساخته شد که با تأسیس فوج ژاندارمری در سال ۱۲۹۷ خورشیدی تضعیف شد، اما دیری نگذشت که کلنل پسیان در مقام فرماندهی قوای ژاندارمری خراسان این قشون را احیا کرد. شواهد نشان می‌دهد که در سال ۱۲۹۸ خورشیدی و در اواخر عمر حکومت قاجار، نیروی زمینی ارتش از حمایت دو فروند هواپیمای جنگی که خلبان هایش انگلیسی بودند، برخوردار بوده است.

در دوره پهلوی اول توجه زیادی به ارتش شد و تشکیل پنج حوزه مرکز، شمال غرب، شرق یا خراسان، غرب و جنوب، مبدأ شکل گیری نیروی زمینی ارتش به صورت اصولی و در معنای امروزی شد.

چندسال پس از کودتای ۱۲۹۹ سردار سپه و تشکیل قشون یک شکل، رضاخان برای پشتیبانی نیروی زمینی اش به فکر خرید هواپیما افتاد و درحقیقت هسته مرکزی نیروی هوایی شکل گرفت.

در زمستان۱۳۰۰خورشیدی دستور ادغام قوای مختلف نظامی و تشکیل قشون یک شکل صادر و ارتشی نوین و یکپارچه در ایران پایه ریزی شد. مطابق این فرمان، واحد‌های مختلف نظامی خراسان با یکدیگر درآمیختند و لشکر۶ شرق به فرماندهی حسین آقاخان خزاعی تأسیس شد که در سال‌های بعد چندین بار اسمش تغییر کرد.

آخرین این تغییر‌ها ثبت نام «لشکر ۷۷ پیروزخراسان» است که سال ۱۳۶۰ صورت گرفت. در سال ۱۳۰۲ نیروی دریایی تأسیس شد و در سال ۱۳۱۴ نیز درجه‌های نظامی تعیین و اعلام شدند. در سال ۱۳۴۷ به دنبال افزایش روزافزون هواپیما‌های مافوق صوت، ارتش ایران نیرویی جدید به عنوان همافر برای نگهداری و تعمیر این هواپیما‌ها استخدام کرد؛ همان نیرو‌هایی که ۱۰ سال بعد زودتر از دیگران به موج انقلاب پیوستند. حکم عمومی قشونی یا فرمان همگانی ارتش، نشان می‌دهد که در سال ۱۳۱۲ دست کم دو آتشبار ضدطیاره در ارتش فعال بوده اند که همین نماینده پدافند ضدهوایی در ارتش است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز نیرو‌های ارتش نقش پررنگی در هشت سال دفاع مقدس داشتند و ۴۵ عملیات گسترده شان در غرب ایران به آزادسازی بخش‌هایی از خاک سرزمینمان منجر شد و ضربه‌های مهلکی بر بدنه ارتش متجاوز وارد کرد. دراین  میان، ارتش خراسان نیز با همان نام لشکر ۷۷ در عملیات ثامن الائمه (ع) و شکست حصر آبادان در سال ۱۳۶۰ نقش آفرینی کرد و به شکلی تأثیرگذار بود که لقب «ارتش پیروز خراسان» گرفت.

مأموریت لشکر ۷۷ خراسان در جنگ ایران و عراق، حدود دوازده سال طول کشید که هشت سال از آن با درگیری و جنگ مستقیم همراه بود و چهار سال آخر آن با وضعیت «نه جنگ، نه صلح» سپری شد و سرانجام سال ۱۳۷۱، مردان فاتح و سربلند به خراسان بازگشتند.

تصویری از مراسم دعا و شکرگزاری کارکنان پادگان مشهد
در صحن عتیق حرم‌رضوی در سال ۱۳۴۵ خورشیدی
این مراسم را کارکنان لشکر خراسان از گذشته‌های دور و در مناسبت‌های مختلف برگزار می‌کردند و برای زائران نیز جالب و تماشایی بود.